Kiến trúc đô thị và cảnh quan Sài Gòn - Chợ Lớn xưa và nay
Tác giả: Nguyễn Đức Hiệp – Tim Doling – Võ Chi Mai
Cuốn sách này ra mắt bạn đọc là do sự hợp tác của các tác giả Nguyễn Đức Hiệp, Tim Doling và Võ Chi Mai với mục đích giới thiệu về hình ảnh, thông tin về cảnh quan, đường phố đô thị Sài Gòn - Chợ Lớn từ thế kỷ 19 cho đến nay là Thành phố Hồ Chí Minh.
Các tác giả xuất thân từ những chuyên môn khác nhau như khoa học tự nhiên, xã hội và nghệ thuật vì thế góc nhìn là sự tổng hợp của các khía cạnh trên. Một thành phố có sức thu hút quyến rũ du khách và người dân không chỉ ở sức mạnh kinh tế, bề dày lịch sử của nó mà còn do cá tính nhân văn của cư dân và cảnh quan gây những ấn tượng, cảm hứng nghệ thuật cho cộng đồng và các sáng tác văn hóa nghệ thuật đa dạng của những nghệ sĩ. Mà cảnh quan đặc thù đó phát sinh và duy trì chính từ tư duy của con người và phản ảnh phong cách và triết lý sống của cư dân nơi đó. Một thành phố lớn có tầm vóc thu hút đều có các đặc tính trên và những người nhập cư cũng làm phong phú thêm đời sống kinh tế, xã hội và văn hóa của thành phố mà họ được nuôi dưỡng đã bộc lộ được tài năng của họ. Một sự hỗ tương có lợi cho cá nhân và cộng đồng. Sự thanh lịch nhân văn đó cần được bảo trì và phát huy trong một hệ sinh thái năng động hữu cơ.
Chúng tôi hy vọng cuốn sách này sẽ giúp bạn đọc khám phá thêm vài khía cạnh văn hóa xã hội, cảnh quan và kiến trúc của thành phốSài Gòn - Chợ Lớn xưa và Thành phố Hồ Chí Minh ngày nay. Tất nhiên, tập sách vẫn không thể tránh khỏi những thiếu sót vì đề tài này vốn dĩ rất phong phú, đa dạng. Chúng tôi sẽ tiếp tục nghiên cứu, bổ sung để giới thiệu cùng bạn đọc.
Thành phố Hồ Chí Minh mà trước đây được gọi là Sài Gòn, dưới thời Pháp thuộc là thủ phủ của Nam kỳ lục tỉnh đã được luật sư Jules Blancsubé (1834-1888), thị trưởng Sài Gòn, khi ông qua Pháp một thời gian làm đại biểu Nam kỳ ở quốc hội Pháp, là người đầu tiên tuyên bố trong nhiều dịp khi nói về thành phố Sài Gòn, nơi ông sinh sống từ năm 1864 là “La Perle de l’Extrême-Orient” (Hòn ngọc Viễn Đông). Từ đó, thành phố được mệnh danh là “Hòn ngọc Viễn Đông” này đã cám dỗ nhiều nhà du hành vào cuối thế kỷ 19 đến đầu thế kỷ 20.
Những người Anh khi ghé qua Sài Gòn từ Hồng Kông hay Singapore đều ghi trong ký sự và sách du hành đây là thành phố có thiết kế, cảnh quan và kiến trúc Á - Âu đẹp hơn so với hai thành phố Singapore và Hồng Kông. Ngày nay, Thành phố Hồ Chí Minh cũng thu hút nhiều du khách nước ngoài đến thăm vì thành phố này bên cạnh sự hiện đại vẫn còn những nét đặc thù riêng của nó mà không phải chỉ Hội An hay Hà Nội mới có.
Vùng đất Sài Gòn - Chợ Lớn ngày nay có lịch sử lâu đời. Được tạo thành do phù sa sông Đồng Nai và sông Sài Gòn từ thời kỳ địa chất Pleistocene (từ 2 triệu năm đến 13.000 năm trước đây). Con người đã có mặt ở lưu vực sông Sài Gòn - Đồng Nai - Cửu Long cách nay hơn 40.000 năm trên đường thiên di từ Phi châu đến Đông Á và Úc châu. Thổ dân lâu đời nhất sống trong vùng là người Mạ.
Lưu dân người Việt bắt đầu từ thế kỷ 17 và người Hoa (quân sĩ nhà Minh bỏ Nam Trung Quốc ra đi về phương Nam) trước đó được chúa Nguyễn cho phép định cư vào giữa thế kỷ 17, khởi đầu sự hình thành của Sài Gòn - Chợ Lớn. Khi Nguyễn Ánh lấy lại thành Gia Định từ quân Tây Sơn năm 1788 thì nơi đây trở thành thành trì của nhà Nguyễn. Năm 1790, thành Sài Gòn được củng cố và xây kiên cố với kỹ thuật phòng thủ Vauban (thành Quy), trong thành xây các cung điện cho chúa Nguyễn.
“Ngày Kỷ Sửu, đắp thành đất Gia Định. Vua thấy thành cũ ở thôn Tân Khai chật hẹp, bàn mở rộng thêm. Dụ rằng: “Vương công giữ nước, tất phải đặt nơi hiểm yếu trước. Nay đất Gia Định mới thu phục, cần sửa thành trì cho bền vững để chỗ ở được vững mạnh”. Bấy giờ mới huy động quân dân để khởi đắp, hẹn trong mười ngày đắp xong. Thành đắp theo kiểu bát quái, mở tám cửa, ở giữa là cung điện, bên tả dựng nhà Thái miếu, phía sau miếu là kho tàng, bên hữu đặt cục Chế tạo, chung quanh là nhà tranh cho quân túc vệ ở. Giữa sân dựng kỳ đài ba tầng, trên làm tòa vọng đẩu bát giác, ban ngày kéo cờ, ban đêm thì kéo đèn làm hiệu lệnh cho các quân. Thành xong, gọi tên là Kinh thành Gia Định...”.
(Nguồn: Mộc bản triều Nguyễn)
Quyển sách này có mục đích trình bày những hình ảnh của các kiến trúc và cảnh quan đô thị theo tác giả là có giá trị về mỹ quan, văn hóa và lịch sử ở Sài Gòn - Chợ Lớn. Ngoài ra còn có một số hình ảnh xưa và nay ở cùng địa điểm để ta có thể thấy sự thay đổi qua thời gian các cảnh quan, kiến trúc cùng với các sự kiện, thông tin về lịch sử và các câu chuyện liên quan tạo nên dấu ấn ký ức đô thị và đặc thù của thành phố Sài Gòn - Chợ Lớn.
Sài Gòn không phải chỉ là thành phố kinh tế mà còn là trung tâm sinh hoạt văn hóa và chính trị của cả Nam bộ có ảnh hưởng từ nhiều vùng khắp đất nước. Đến thập niên 1930 và1940, Sài Gòn đãtrở thành thành phố quy tụ đủ sức mạnh kinh tế và tinh thần tri thức để sánh vai với các thành phố lớn ở Đông Nam Á và các nước khác.
Ngày nay Thành phố Hồ Chí Minh là thành phố hiện đại nhưng vẫn còn giữ một phần nét đặc thù của mình và các di sản văn hóa lịch sử của nhiều thời kỳ trong suốt quá trình từ lúc thành lập cho đến ngày nay. Nơi đây đã và sẽ tiếp tục thu hút nhiều du khách đến thăm nếu chúng ta vẫn bảo tồn được các di sản kiến trúc văn hóa, cảnh quan đặc thù của thành phố “lịch sử” như ông Paul Beau cách đây hơn một thế kỷ đã từng gọi.
